Franse Literatuur: François Rabelais - Gargantua

[:P]

Het verhaal Gargantua (en Pantagruel) is een van de meeste bekende verhalen uit de Franse literatuurgeschiedenis.
Voor de mensen die dit boek op de middelbare school (ambitieus boek qua niveau) of op universitaire studies lezen, is dit waarschijnlijk een interessant artikel over de ideeen van Rabelais in het verhaal. Vragen over het artikel kan je altijd posten!

Simon Verwer
03-12-2003

Politieke denkbeelden in Gargantua?

De avonturen van de reus Gargantua (1545) zijn leuk en opwindend om te lezen. In dit luchtige, humoristische verhaal klinken er ideeën van de schrijver François Rabelais (1483 – 1553) door. In Gargantua geeft de schrijver op venijnige wijze zijn meningen weer. Dit maakt het dan ook interessant om het verhaal eens nader onder de loep te nemen en om er, zo mogelijk, een visie uit te lichten.
Ik zal eerst kijken welke specifieke politieke ideeën de schrijver in het verhaal heeft verweven. Ten tweede zal ik kijken naar zijn opvatting over oorlog. Vervolgens zal ik Rabelais zijn visie op de politiek beschrijven, dit in relatie met Gargantua, om tenslotte tot een compacte conclusie te komen.

Rabelais is duidelijk koningsgezind en hij is niet op zoek naar een ander politiek systeem. Door Picrochole duidelijk op een negatieve manier tegenover het ideaal Grandgoussier op te stellen maakt hij duidelijk wat hij onder een goede koning verstaat.
Hij laat op een spottende manier zien dat de monarchie van Picrochole onderhevig is aan slechte raadgeving en waar het enige doel is om de koning tevreden te stellen. Het idee van de revolutie wordt door Rabelais verworpen: de tiran wordt niet door het ongelukkige volk onttroond, maar door zijn zegevierende buurlanden.
Rabelais kiest voor een wereldlijke vorst in plaats van een vorst met een goddelijk gezag. Een vorst dient te komen uit het volk, een vader zijn van het volk en zijn enige doel moet het geluk zijn van het volk. Zoals Grandgoussier die leeft voor zijn roeping en voor de vrede. In Gargantua is de held uit de oudheid vertegenwoordigd: Jules César staat model voor wijsheid en edelmoedigheid “Jules Cesar, empereur tant debonnaire… vouloit tousjours sauver et pardonner à un chascun… ce non obstant, en certains endroictz punit rigoureusement les auteurs de rebeillion”. (p. 276-277)
Een koning dient te zijn als Grandgroussier: Machtig, wijs, bescheiden zoals alle anderen. Zij zijn, net als hun onderwerpen “descendus de quelques porteurs de rogatons et de coustretz”. (p. 9) Een koning die luistert naar zijn raadgevers die zijn volk in bescherming neemt: “Il fault que.. je preigne la lance et la masse pour secourir et guarantir mes pauvres subjectz. La raison le veult ainsi, car de leur labeur je suis entretenu et de leur sueur je suis nourry” (p. 9).
Het is goed mogelijk dat Rabelais niet alleen zijn eigen ideaal beschreven heeft, maar ook het koningschap van Louis XI en Louis XII (einde 15e eeuw). Hun politiek zorgde voor orde en welvaart in een land dat verwoest was door de 100-jarige oorlog.
Het politieke ideaal van Rabelais is dan ook zonder twijfel: Een land met welvaart in vrede, door vrede, onder een spaarzame, welwillende, rechtvaardige vorst. Hier kom ik later in deze tekst op terug.

Oorlog is soms nodig, hoewel Rabelais oorlog haatte in al zijn vormen. Deze haat kwam waarschijnlijk voort uit alle ravage die hij al aanschouwd had bij conflicten in zijn tijd en lessen uit de oudheid. In Gargantua heeft Rabelais een duidelijk standpunt: een prins moet niet dromen over het uitbreiden van zijn staat zoals Picrochole wel doet.
Zonder twijfel vanuit een humanistisch denkbeeld dient een prins, zelfs als hij aangevallen wordt, alle mogelijkheden te benutten om oorlog te voorkomen zoals blijkt uit de passage: “Je n’entreprendaray guerre, déclare Grandgoussier, que je n’aye essayé tous les ars et moyens e paix” (p. 70) en ook als hij aan zijn zoon schrijft: “Ma délibération n’est de provocquer, ains d’apaiser, d’ssaillir mais défendre, de conquester mais de garder mes terres héreditaires” (p. 150-157).
Grandgoussier stuurt tevergeefs een vertegenwoordiger (Ulrich Gallet) naar Pircochole om hem te vragen de schuldigen uit te leveren en een oorlog uit de weg te gaan. Hierna wint hij informatie in over hoe het conflict tussen de koekenbakkers en de pelgrims is ontstaan. Hij stelt een grote schadevergoeding beschikbaar, maar Picrochole verandert niet van mening. Grangoussier zegt na al zijn pogingen: “il me desplait par trop de lever guerre”. (p. 104)
Wanneer alle voorstellen zijn afgewezen, voert hij oorlog om zich te verdedigen maar hij zegt daarbij: “l’exploict sera fait à moindre effusion de sang qui sera possible ; et, si possible est, par engins plus expediens, cautèles et ruses de guerre, nous saulverons toutes les âmes” (p.105).
Als er dan oorlog gevoerd wordt moet het leger goed uitgerust zijn en zo goed geïnstrueerd dat het leger lijkt op “mieulx… une harmonie d’orgues et concordance de horloge qu’une armée ou gendarmerie”. (p. 162)
Tijdens de gevechten mogen er geen manoeuvres uitgehaald worden die alleen dienen voor individueel succes. Oorlog is een operatie tegen een misdadiger met zo min mogelijk schade; men dient een verslagen vijand niet nog eens te vermorzelen. Deze overtuiging lijkt rechtstreeks vanuit de gedachte van het Evangelie te komen. Dit schrijft voor: “de guarder, saulver, régir et administrer chascun ses pays et terres, non hostilement envahir les aultres”. Gargantua stuurt de soldaten naar huis. De hoofdverantwoordelijken dienen te boeten.

Rabelais is trots op zijn land. Hij heeft veel gezien in zijn land, hij kent alle landschappen, hij kent alle steden, alle legendes. Hij is, zoals Ronsard later zal zijn, man van het mooie Frankrijk, die zijn land in de bestaande vorm probeert te behouden.
Tegelijkertijd bewondert hij koning François Ier. Een ridderlijke koning, humanist, oprichter van het ‘collège de France’. Hij is (waarschijnlijk) de filosofische koning, die denkt vanuit de idealen van Plato, die Rabelais ook voor ogen heeft: “Les républiques seraient heureuses quand les roys philosopheroient ou les philosphes regneroient” (p. 157).
Het is aannemelijk om te denken dat Rabelais in de tijd dat hij Gargantua schreef een soort propagandist van het koninkrijk was; een polemist in dienst van zijn leiders. Rabelais valt niet te typeren als een nationalist in de exacte betekenis van het woord, maar als een overtuigd patriot.
Rabelais zijn houding tegenover de staat is niet verbazingwekkend te noemen aangezien de patriarchale monarchie blijkbaar materiële voorspoed waarborgt in de ongelijke maatschappij. Daarnaast brengt zij vrede, welvaart en rechtvaardigheid met zich mee. Een zekere wrok tegenover de bourgeoisie en de boeren komt naar voren, maar hij zou nooit tegen zijn leiders ingaan. Nooit zou hij opstandig zijn tegenover de koning; wat hem dan ook in geen enkele zin een revolutionair maakt.
Deze loyaliteit weerhoudt hem er niet van om zijn wensen en zijn kritiek te uiten. Hij is voor een degelijk financieel bestuur zonder onnuttige uitgaven. In Gargantua weet Grandgoussier geld op te sparen in tegenstelling tot Picrochole die geld neemt en uitgeeft wanneer hij de mogelijk heeft. Hij verbiedt dan ook aan “basauchiens, mangeurs du populaire” (p. 70) het entree in Thélème en veroordeelt de “pharisiens” (p. 180).
Rabelais’ patriottisme is terug te vinden in meer dan één passage bijvoorbeeld in hoofdstuk 31 wanneer Ulrich Gallet aan Picrochole dat hij alles te verliezen heeft: “le as tu esprouvé… tant destitué de gens, d’argent, de consil et d’art militaire qu’il ne pest résister à tes inicques assaulx ? ” vervolgens in hoofdstuk 39 uit de mond van broeder Jan “N’est-il meilleur et plus honorable mourir vertueusement bataillant que vivre fuyant vilainement ? ”
Het politieke ideaal van Rabelais is dus geheel in overeenstemming met de humanistische denkwijze: Een land met welvaart in vrede, door vrede, onder een spaarzame, welwillende, rechtvaardige vorst.


Conclusie

Rabelais’ specifieke ideeën die in Gargantua naar voren komen, zijn betreffen bovenal het koningsschap. De rolverdeling van het goed en kwaad is duidelijk te onderscheiden tussen Grandgoussier en Picrochole. Men kan uit deze rolverdeling afleiden dat Grandgoussier voor Rabelais een perfecte koning is en Picrochole het tegendeel hiervan.
Zijn opvattingen betreffende oorlogvoering komen duidelijk naar voren. Hij veroordeelt elke vorm van oorlog. Oorlog dient indien mogelijk voorkomen te worden. Als dit niet mogelijk is, is oorlog alleen, geoorloofd om zichzelf te verdedigen. Bij deze zelfverdediging dienen er zo min mogelijk slachtoffers te vallen.
François Rabelais’ ideeën, die tot uiting komen in Gargantua, staan voor oprechtheid en loyaliteit.

Simon Verwer
03-12-2003

Réference

Louis ThuasneLes , Etudes sur Rabelais , Paris : Champion, 1969 (idées de Rabelais - Chapitre V)


Voor meer Informatie:

http://facweb.furman.edu/~pecoy/projects/renaiss/