[Boekbespreking] Frans Kellendonk - Mystiek Lichaam

Nogmaals mijn excuses dat het allemaal zo lang geduurd heeft. Feestdagen en andere onzin eisen nu eenmaal hun tol en bovendien heb ik geleerd dat het niet zo verstandig van me was om een boek uit te kiezen dat ik zelf ook maar één keer heb gelezen. In het vervolg zal ik zorgvuldiger kiezen en gaan voor boeken waar ik goed bekend mee ben. Voor nu echter, de bespreking van Mystiek Lichaam van Frans Kellendonk.

Ik hoop een dezer dagen nog ergens een online/digitale versie van de tekst te vinden. Enerzijds is dat vast illegaal, maar anderzijds is het verdomd makkelijk omdat we dan allemaal naar dezelfde tekst kunnen verwijzen, mochten we met citaten willen komen.

Ik had aangekondigd dat ik als thema's graag (homo)seksualiteit en lichaam zou aanwenden, maar dit is voornamelijk om een richting aan de discussie te geven. Wie wil, mag er wat anders doorheen roepen.

Vooralsnog doen volgens mij alleen duivelaartje, Krynn en ikzelf mee, aangezien zuster niet door het boek heen kon komen. Mochten er toevallige passanten zijn dit dit boek ook gelezen hebben en ook hun spreekwoordelijke, Angelsaksische twee cent kwijt willen, zijn die natuurlijk van harte welkom.

- - -

Welnu. Het eerste lichaam dat we tegenkomen in het boek is het mystieke lichaam van de titel. Zonder nog maar een letter te lezen, roept dit bij mij het idee van de eucharistie van de katholieke kerk op, het ritueel waarbij wijn en brood gedronken en gegeten worden, met het idee dat deze wijn en brood 'eigenlijk' het bloed en lichaam van Jezus zijn. Door op deze wijze het lichaam van Christus te ontvangen, verbind de mens zich met het 'mystieke lichaam' van de Kerk. Ik heb zelf niet zo vreselijk veel verstand van het Rooms Katholicisme, maar volgens mij is dit ongeveer de achterliggende gedachte.

Al vrij in het begin komen we de term 'mystiek lichaam' letterlijk tegen wanneer vader A. W. Gijselhart het gebruikt om de wonderlijke wereld van de economie te beschrijven. Gijselhart is namelijk een enorme vrek bij wie alles draait om het vergaren van kapitaal. Ik kreeg het idee dat hij ook zijn dochter en zijn relatie tot haar alleen maar in termen van (economische) waarde kan zien. Hij noemt haar 'Prul', dat haar als waardeloos bestempeld, maar ondertussen heeft hij wel een Prulmuseum en doet hij er alles aan om haar ervan te doordringen dat ze nooit aan de man zal geraken en dus altijd nog het meeste zijn 'bezit' zal blijven. Is Gijselhart zo hebberig dat hij zelfs waardeloze prullen verzamelt en wil bewaren of is er iets anders aan de hand?

Als ik het me goed herinner, is er iets anders. Op het moment dat Prul bekend maakt dat ze zwanger is, veranderd de attitude van Gijselhart, volgens mij. Ik kreeg het idee dat hij, zeker toen het kind geboren werd, veel minder bezig was met geld en meer met de laatste 'aanwinst' (economische term?) binnen de familie. Later, wanneer Bruno Pechman en Prul er vandoor gaan naar Zwitserland (een land met anonieme bankrekeningen en anderzijds een toevluchtsoord tijdens de Twee Wereldoorlogen), zegt Gijselhart "Waaraan heeft die Jood mijn Prul verdient?" en ziet hij het vertrek van zijn dochter weer als een economisch verlies waarvoor niet betaald is door Pechman. Hoezo kan Magda, zoals Prul heet, tijdelijk de economie als mystiek lichaam van Gijselharts troon stoten?

Misschien kan Broer Leendert hierin duidelijkheid scheppen. De homoseksuele kunstcriticus die een tijd in New York gewoond heeft en plotseling brieven van zijn zuster krijgt, is vol van wrok. Hij heeft een tijd ervoor een vriend van hem verloren aan een ziekte die niet bij naam wordt genoemd, maar waarvan we zouden kunnen aannemen dat het gaat om aids. Dit, en het naderende failliet van zijn eigen kunstbeweging (iets met eenzame mannen in de ruimte) stemmen hem nogal somber. Wanneer hij ontdekt dat hijzelf ook die ziekte heeft en dat zijn zus zwanger is, is het hek van de dam. Voor hem wordt zijn eigen lichaam een zelfvernietigende machine die later ook nog andere lichamen met de dood bezwangert wanneer hij seks heeft met een andere jongen, terwijl het lichaam van zijn zus, hoe krakkemikkig het ook is, in staat is om een leven te baren. Zijn lichaam gaat dood en maakt dood, het lichaam van zijn zus blijft leven en schenkt leven. Misschien ervaart Gijselhart de komst en de zwangerschap van Magda op een zelfde manier?

De geboorte van een Gijselhart is namelijk een belangrijke gebeurtenis. Leendert mijmert ergens over hoe homoseksuelen buiten de geschiedenis staan omdat ze zich niet kunnen voortplanten. Dit is een interessant statement, wanneer we zien dat 'De Geschiedenis' later in het boek de rol van verteller op zich neemt. Dat is apart, aangezien 'geschiedenis' ook wel synoniem kan zijn aan een verhaal. Dit idee doet misschien wat archaïsch aan, maar in een boek dat zo barok geschreven is, is dat nauwelijks een probleem. Het vreemde is echter dat een geschiedenis normaal vertelt wordt en dat de geschiedenis in dit geval zelf vertelt. Wat nog aparter is, is dat, volgens Leendert, Prul de geschiedenis 'is' (want ze kan zich voortplanten), maar dat Prul zelf geen enkele keer verteller is, in tegenstelling tot de twee andere hoofdfiguren, Leendert en A. W. Ook apart is het dat alle gesproken tekst van Prul vervormd is. Ze vergeet vaak punten tussen zinnen te zetten, waardoor ze vaak twee zinnen aan elkaar smeed terwijl dat grammaticaal niet kan. Het effect hiervan is dat Prul enerzijds overkomt als een neurotisch, verward en chaotisch type, wat goed voor te stellen is met z'n vader, maar anderzijds dat vrijwel al haar uitspraken op meerdere manieren zijn op te vatten. Ikzelf last de meeste van haar waarden in eerste instantie verkeerd, omdat ik er niet wist dat de ene zin al afgelopen was en de andere al begonnen.

Resumerend lijkt het erop dat Prul, met haar mystieke lichaam, 'de geschiedenis' in pacht heeft, omdat ze de economische voortgang van het gezin is (belangrijk voor A. W.) en omdat ze leven kan schenken (belangrijk voor stervende Leendert). Bovendien begint het verhaal/de geschiedenis met haar komst en eindigt het met haar vertrek. Toch komt Prul zelf nooit direct aan het woord en zijn de teksten van haar die we te zien krijgen dubbelzinnig, slordig en in schril contrast met de overige stijl van het boek.

Ik heb geen flauw idee wat dit zou kunnen betekenen. Wanneer we op de wilde toer gaan, zou je kunnen beweren dat het ganse verhaal/de geschiedenis het product is van Magda's mystieke lichaam dat tegelijk een prul is. Maar het kerkelijke mystieke lichaam brengt de mens in verband met God wanneer het geconsumeerd wordt. Waarmee brengt dit boek/lichaam/geschiedenis dit in verband wanneer het geconsumeerd/gelezen wordt? Ik heb geen idee.

- - -

Bovenstaande tekst is een brainstorm over het boek, opgesteld nadat ik een boel recensies enz gelezen had over Mystiek Lichaam. Het plukt overal vandaan wat ideeën en probeert die samen te voegen. Ik maak sprongen en doe andere misdaden waarvoor al mijn vroegere docenten me met liefde zouden openrijten, maar tegelijk vertoon ik wel een 'wilde associatie-lust' die volgens mij essentieel is wanneer iemand betekenis aan een tekst probeert te geven.

Ik heb hopelijk genoeg haken en ogen in bovenstaande tekst zitten. Het klopt niet, het sluit niet en het kraakt van alle kanten. Ga dus jullie gang.

LUH-3417

[duivelaartje]

Oeh, ik ga vanavond hier eens een reactie op bedenken. Hopelijk lukt dat voorlopig zonder boek, anders moet ik even een andere manier gaan bedenken.

[Krynn]

Ik ga 'm *nu* nog een keer lezen (/me fladderkop), vanavond/nacht een reactie

[Krynn]

Keej. Ik ben altijd te laat. Hier mijn hersenstormpje. Associatielust rulez. Anyways.

Je kan dit boek lezen als een tragisch liefdesverhaal (Broer/jongen; Prul en al haar mannen) of een absurdistische familiegeschiedenis zonder je verder te 'storen' aan alle thema's die er in zitten. Ik bedoel, ik heb het een paar keer gelezen en telkens leek m'n aandacht door iets anders vastgehouden te worden...

Maar goed.

De kern van het hele boek wordt volgens mij door Prul samengevat op blz. 48-49. Ze zit met haar vader in het restaurant, en ze vertelt hem over haar kinderwens:

"Mijn leven is een nachtmerrie Pappie. Het is niets dan werken en zorgen en 's avonds thuis die ongezelligheid waar een vrouw nog veel weerlozer tegen is dan een man. Mannen laten zich met raketten de eindeloze ruimte inschieten ze vinden het avontuurlijk om in hun ruimtepakken door die zwartheid te tollen terwijl een vrouw zou sterven van onbehagen. Een vrouw wil het een beetje knus en warm hebben maar als je weet dat zwangerschapsverlof onder de ziektewet valt dan weet je hoe levensvijandig het toegaat op mijn werk. De medische wetenschap heeft geen eerbied voor het leven en wil helemaal niet genezen wat die wil is godgelijk zijn en in zijn laboratoria mensen scheppen waar de wind dwars door heen waait die nooit rust zullen vinden omdat ze niet uit een vrouw geboren zijn. Mannen hebben geen vertrouwen in de meest klaarblijkelijke levensfeiten daarom doen ze alles wat God gedaan heeft nog eens over, bouwen ze hun schijnwerelden vol gammele torenhoge staketsels die toch nooit tot in de hemel zullen reiken. Al het scheppen van mannen komt voort uit ongeloof en wantrouwen."

Vooral die laatste zin is van toepassing op Magda's vader. Zijn schijnwereld, zijn manier om om te gaan met de werkelijkheid, is zijn obsessie met geld, met z'n miljoen. Magda is Prul, omdat ze geen geld is, maar wel waardevol, omdat hij ergens, diep van binnen, wel beseft dat geld niet beklijft, maar tijdelijk is. Als hij sterft zal het vergaan, zal z'n werkelijkheid, z'n inferieure versie van het mystieke lichaam, weg zijn. Alleen door een vrouw, z'n dochter, kan hij deel hebben aan die eeuwige werkelijkheid. Als Magda dan ook vertrekt, is hij een gebroken man. Hij ziet er ineens ziekelijk uit, en zal (implicatie) ongelukkig sterven.

Broer, dan. Ook een man. Eéntje die tegen de natuur in gaat (letterlijk Magda's woorden) omdat hij homoseksueel is. Hij is verliefd op een niet nader genoemde jongen (merk op hoe Magda's 'lief' wel een naam krijgt: hij doet er toe omdat hij wel deel heeft aan het mystieke lichaam) en hij beseft dat hun liefde uitzichtloos is. Dat heeft niets te maken met de ziekte van de jongen: er komt niets voort uit hun liefde behalve een hemels samenzijn dat nooit lang duren kan. Ze kunnen echter ook niet zonder elkaar: weer een krakkemikkig staketsel.

Als de jongen dan ziek wordt, weigert hij dat lang onder ogen te zien. Creeërt een staketsel van gezondheid, zo je wil. Het boek is geschreven in 1986: de aidsepidemie onder homoseksuelen was daar, maar de ziekte was nog niet zo bekend en benoemd als-ie nu is. Kellendonk kon het beestje dus niet bij de naam noemen, maar dat hij dit beestje bedoelde, daar twijfel ik eigenlijk niet aan. Hij was zelf homo, en is ook aan aids gestorven.

Maar goed. Verder met het boek. Want het interessantste is hoe Broer dan omgaat met z'n eigen naderende einde. Hij bouwt zichzelf een omgekeerd mystiek lichaam. Hij geeft andere nutteloze wezens zoals hijzelf het enige wat ze verdienen. De dood. Broer realiseert zich steeds scherper dat egenen die zich afgekeerd hebben van de mogelijkheid zich voort te planten eigenlijk al dood zijn voordat hun fysieke lichaam dat is.

In de huwelijksnacht van haar vriendin, als Broer valt voor de jongen, voorspelt Magda al dat hij eenzaam zal sterven. Hij 'bidt' tot haar, alsof ze Maria is, naar analogie van het weesgegroet:

"Wees gegroet, zuster, niemandsbruid. Je bent de gesjochtenste onder de vrouwen, en gesjochten is ook de foet in je schoot. Maar nijd is je genade, je zelfzucht schepping, je buik wieg der geschiedenis. Daarom, Magda, moeder van een hoerenkind, wend ik me tot jou, nu, in dit uur van mijn levenslange dood." (blz. 104)

Magda en de geschiedenis...LUH, je zegt 'Magda's mystieke lichaam' maar Magda IS het mystieke lichaam. In haar zet het leven zich voort. Dat is volgens mij de vermenging van het goddelijke met het menselijke waar Kellendonk op doelt. Het vermogen iets met een ziel uit niets te creeëren in een samenzijn. Iets waarvan een vonk de eeuwigheid zal trotseren.

Er zit denk ik ook een hele berg jaloezie en frustratie van Kellendonk achter het boek. Zelfs een idiote slapjanus als Prul heeft deel aan het mysterie. Zou Magda anders zo warrig geportretteerd worden? Aan de andere kant: door wie wordt Magda geportretteerd? Kellendonk, AW, of Broer?

====

Klaar. En dan lees ik m'n stukkie door en dan heb ik nog niet gezegd wat ik in eerste instantie wou zeggen. Wat een heerlijk rotboek is het toch

[Krynn]

Etter!

http://www.groene.nl/1995/08_09/mystie.html

[duivelaartje]

Oh nou, ik ben het vergeten! Morgenavond ga ik er aan proberen te zitten en ga reageren. Nu het boek niet meer op m'n bureau ligt denk ik er zo weinig aan.

[Krynn]

Foei!
Moet ik nodig zeggen trouwens...

Ik wil je wel dagelijks spammen met IMs?

Ik heb die review ook gelezen. Geweldig. Vooral de conclusie 'Nietje erdoorheen, klaar' is geniaal. Zou het motto van de literatuur moeten zijn.

Die tekst van Magda die je aanhaalt is zeker interessant. Het doet mij heel erg denken aan een college dat ik ook had over Shelley's Frankenstein. Daarin schept mannelijke dokter Frankenstein, zonder enige tussenkomt van een vrouw, ook een lichaam dat uiteindelijk nog leeft ook. Typisch genoeg is dit lichaam enerzijds opgebouwd uit stukken lijk van anderen en anderzijds veroorzaakt het, onbedoeld, niets dan dood. Het door de man, in een laboratorium geschapen lichaam komt voort uit dood en brengt niets anders dan dood voort. Lijkt me wel een interessante analogie met Broers denkwijzen, hoewel hij niet echt voorkomt uit de dood, volgens mij.

Dat "al het scheppen..." van haar is ook interessant. In de zin ervoor heeft ze het over mannen die zich de ruimte in laten schieten, en nu heeft ze het over scheppende mannen. Broer was toch een soort van oprichten van een mannelijke/homoseksuele kunstbeweging die mannen in de ruimte schilderde? Bovendien heeft Broer, op het moment van het verhaal, zelf het vertrouwen in die hele beweging al opgegeven en gelooft hij er niet meer in. Interessante combinatie tussen Magda's woorden en de werkelijke situatie van Broer, non?

Uit bovenstaande lijkt het wel of het boek inderdaad vol zit met jaloezie en frustratie van Kellendonk zelf. Maar personages en schrijvers gelijktrekken is levensgevaarlijk wanneer je een boek aan het bespreken bent. Je kunt, volgens mij, een boek alleen zelf een betekenis geven als je vergeet wie het geschreven heeft, en dus niet (al dan niet onbewust) op zoek gaat naar de bedoeling van die schrijver. Altijd proberen het boek an sich te zien.
Maar, als zijspoor kan het wel meegenomen worden in de overweging. Broer en Kellendonk komen op een aantal fronten overeen, maar toch denk ik dat het broer is die kwaad praat over Magda, en niet Kellendonk. Na de uitgave van het boek werd Kellendonk als anti-semiet beoordeeld, omdat zijn karakters kwaad spreken van 'die Jood'. Zijn verweer was dat hij niet verantwoordelijk gehouden kon worden voor de gedachten en uitspraken van zijn gedachten, en het lijkt me dat hij hierbij in zijn recht staat. Het feit dat hij en Broer overeenkomsten vertonen, zegt in dat geval niet veel.

Ik weet niet precies wie het is die Prul warrig portretteert. In feite is het de verteller die niet de moeite neemt om haar zinnen te voorzien van interpunctie, terwijl dat bij de andere personages wel gebeurt. Maar 'de verteller' is natuurlijk geen persoon. Hoewel in het derde deel van het boek wel een verteller die zichzelf 'de geschiedenis' noemt aan het woord komt. Doet mij weer denken aan mijn Magda/mystieke lichaam/verhaal/geschiedenis/boek constructie (staketsel?) die ik in mijn eerste post maakte.

LUH-3417

[duivelaartje]

Offtopic:

Krynn schreef op 09-01-2007 @ 22:21 :
Foei!
Moet ik nodig zeggen trouwens...

Ik wil je wel dagelijks spammen met IMs?

Oh, ik snapte je pm niet. Totdat ik dacht aan het boek. Dank je.

Na 9 uur!

[duivelaartje]

Toen ik de titel Mystiek Lichaam las, had ik ook het idee dat dat iets met geloof te maken zou hebben. Ik wist niet echt in welk geloof het mystieke lichaam terug komt, maar als dat in het katholieke geloof is, geloof ik dat graag. Na wat googlen ben ik er achter gekomen dat Kellendonk in een eerder boek van hem de term 'mystiek lichaam' is voorgekomen. (In het boek Letter en Geest; een spookverhaal.)

In dit boek kwam ik erachter dat het mystieke lichaam verschillende betekenissen had. Zo kwam het al vrij vroeg aan bod met betrekking tot het geloof eigenaardig en curieus dat in elkaar zit. Maar toen unser Prul (Magda) om de hoek kwam kijken en merkte hoe Gijselhart haar zag als zijn bezit, begon het bij mij te dagen. Zou Prul niet dat mystieke lichaam zijn, hét mystieke lichaam waar alles om draait? Toch bedenk ik mij nu, na het verhaal al half vergeten te zijn en alleen nog maar de grote lijnen weet te herinneren, dat ook de familie waar het boek over gaat het mystieke lichaam kan zijn. Misschien ook wel de mensheid in het algemeen. Maar homoseksuelen daarbuiten gelaten. Of zijn het juist wel de homo's, met hun 'buiten de geschiedenis staan'?

Stiekem denk ik dat alles in het boek wel een mystiek lichaam kan zijn. De economie van Gijselhart met zijn grote bezitten, zijn dochter die af en toe de overhand heeft, of het kind wat Magda verwachtte, als een nieuw bezit van de Familie? 'Broer' denkt anders over dat mystieke lichaam. Tussen de regels door geeft hij de boodschap dat homoseksuelen moordenaars zijn met de ziekte die zij zo volop verspreiden. Het doet Leendert pijn te weten dat hij met zijn AIDS andere jongens de dood in jaagt en zelf ook binnenkort naar de hemel zal gaan. Zijn zus echter, krijgt een kind wat zijn plaats in de familie zal innemen, nieuw leven.

Het woord 'geschiedenis', wat steeds terugkomt in het boek, snap ik niet helemaal. Ik kan niet plaatsen wat dat nou is. Leendert vindt dat hij en zijn 'soortgenoten' buiten de geschiedenis staan, omdat ze zich niet kunnen voortplanten en dus geen nakomelingen kunnen achterlaten. Maar Geschiedenis komt later terug in de verteller en Prulletje ís de geschiedenis, maar de geschiedenissen zijn allemaal anders.

Als Prul het mystieke lichaam is, het belangrijkste bezit is van de familie volgens Gijselbrecht en zich kan voortplanten, zou zij echt de geschiedenis van het gezin kunnen zijn. Misschien is de geschiedenis vaag, zoals Prul zelf.

Het mystieke lichaam dat Prul is speelt een erg belangrijke rol bij Gijselbrecht. Hij ziet het nu van het leven nog in wanneer hij Magda nog bij zich heeft. Hij probeert op alle mogelijke manier haar bij zich te houden en eerst de Jood die haar bezwangerd heeft weg te sturen. Ook ziet hij maar één belangrijk doel in zijn leven; zijn geslacht voort te planten. Het valt hem echter op één of andere manier toch zwaar, lijkt het, dat zijn Prul zwanger is en een nakomeling produceert. Zijn Prul, echt een frulletje van een mens, heeft een kind op de wereld gebracht, iets van zijn zoon niet kan. Prul laat de familie groeien, terwijl Leendert een stop zet op die groei. Weg geschiedenis, welkom dood.

Trouwens, om terug te komen op de 'moordenaars', de homo's met AIDS, de dood. Broer is even doods als zijn vader. Zijn lichamelijke liefde, want echte liefde kende hij niet, bracht hem tot de dood. Het lichamelijke contact met jongens heeft hem naar de dood toegetrokken, terwijl hij daarna de dood doorgaf. Hij vaagde juist de geschiedenis weg. Wanneer Prul vertrekt met het kind, met en naar haar Jood, is de geschiedenis op pad gegaan. Degenen die achterblijven, Gijselbrecht en Leendert, zijn nutteloos vlees. Een einde van geschiedenis zit dáár. Vader zal sterven, zoon zal sterven.

- - -

Zou is dit nog maar een eerste hersenspinsel. Ik ben toch het verhaal langzaam aan het kwijtraken en over sommige punten die jullie aandragen moet ik goed nadenken. Ik zal eens zoeken op internet naar goede revieuws, en dat artikel uit de groene zal ik ook nog lezen. Ik weet niet of het bovenste klopt en of ik wel over de goede dingen praat. Maar er is in ieder geval iets geplaatst.

Edit: Ohoh, die link! Niets is wat het lijkt, niets is wat het lijkt.

"Het valt hem echter op één of andere manier toch zwaar, lijkt het, dat zijn Prul zwanger is en een nakomeling produceert."

Dat vond ik ook moeilijk te passen. Enerzijds heeft Gijselhart een hekel aan die man, maar anderzijds accepteert hij hem als de redding van Prul en dus van de Gijselharten, lijkt.

Zijn hekel valt wel te verklaren. Bruno is een Jood en kennelijk is dat al genoeg reden om hem te haten. Als hij dan ook nog eens een smak geld van Prul heeft geleend (waarvan Gijselhart niet verwacht dat het terugbetaald wordt, het gaat immers om een Jood) is de maat vol.

Maar als Bruno eenmaal bij hen intrekt en Broer met het geweer gaat rondzwaaien, sluit Gijselhart opeens een soort van vrede met hem. Is het omdat hij het tegenovergestelde van zijn verachtelijke zoon wilt doen, of omdat hij geen andere keuze heeft, als hij wilt dat het geslacht voortgezet wordt (hij kiest, zogezegd, eieren voor zijn geld, toch weer economisch)?

Anderzijds is het logisch dat ze vrede sluiten, want Gijselhart vertoont zelf voornamelijk de kenmerken waarmee Joden door de tijd heen gestigmatiseerd zijn. Hij is gierig, wil overal een slaatje uit slaan, ook al is hij nog zo rijk, enz. Is dat misschien een rede voor die rare ommeslag van eerst haat/dan min of meer vrede?

Moeilijk!

LUH-3417