Connie Palmen - essay

[de uitvreter]

Voor mijn studie, het vak Canonisering, heb ik een essay geschreven over Connie Palmen, voornamelijk omdat ze haar één van mijn favoriete schrijfsters is, en dat ze volgens mij vaak ten onrechte wordt afgekraakt. Ik heb m'n essay hieronder toegevoegd, omdat het misschien handig is voor de discussie, niet voor commentaar en kritiek op het stuk zelf (al is dat natuurlijk altijd welkom) . Ik ben voornamelijk benieuwd naar jullie mening over haar, ook los van mijn essay!


Verdediging van Palmens plaats in de literaire canon Dit is niet de definitieve titel

Er zijn weinig auteurs over wie de meningen binnen het literaire veld zó verdeeld zijn (geweest) als over Connie Palmen. Deze spraakmakende auteur mag zich tot één van de best verkopende schrijfsters in Nederland rekenen, maar tegelijkertijd is er veel over haar te doen geweest en heeft ze bergen kritiek moeten verduren. Waren de kranten bij haar debuut nog unaniem positief, het verschijnen van I.M.(1998), de autobiografische roman over de dood van haar geliefde Ischa Meijer, heeft de algemene teneur van de recensies veranderd. Trouw-recensent Tom van Deel prees De Wetten (1991) de hemel in: ‘Een debuut om jaloers op te zijn’ en over De Vriendschap(1995) constateerde hij dat het in geen geval onder deed voor Palmens debuut. Ondanks zijn eerdere enthousiasme vreesde hij dat men I.M. zou lezen uit verlangen naar waargebeurde feiten, niet naar literatuur.
Het startschot voor de hype om La Palmen - zoals ze nog altijd spottend wordt genoemd - tot op het bot af te kraken, was een recensie van Hans Goedkoop in het NRC. Daarin concludeerde hij dat I.M. niks met literatuur en alles met egomanie te maken had. Andere critici volgden hem, en ook aan haar eerdere werk werd met terugwerkende kracht de literaire kwaliteit ontzegd. Palmen zou met allerlei mediacampagnes de aandacht op zichzelf hebben gevestigd; ze was te beluisteren op de radio, te zien op tv en op enorme foto’s in de krant, ze werd aan de lopende band geïnterviewd en ging, zoals het een ster betaamd, on tour, samen met Adriaan van Dis. Dit alles misgunden de critici haar klaarblijkelijk, want ze verweten haar deze hype rond haar persoonlijkheid met opzet tot stand te hebben gebracht. Ik geloof niet in voorbedachte rade, maar enige weerzin tegen deze hype is mijns inziens wel terecht. De aandacht is hierdoor verschoven van de literaire waarde van haar werk naar Connie Palmen zelf.
De kwestie rondom Palmen moet uiteraard niet los gezien worden van de context waarin haar semi-autobiografische romans verschenen. Rond 1995 verschenen er steeds meer dergelijke romans. Omdat niet iedereen het eens was over het literaire niveau van deze als romans vermomde autobiografieën, kwam dit genre steeds meer onder vuur te liggen. Connie Palmen was een uitstekend mikpunt, op het juiste moment op de juiste plek.
Het centrale onderwerp dat ik aan de orde wil stellen is of deze verwijten en kritieken Connie Palmen hebben verdrongen van haar plaats in de canon, of dat men ondanks alles erkent dat ze uitstijgt boven het niveau van de gemiddelde schrijfster van ‘Enquist-proza’, zoals de damesromans van tegenwoordig inmiddels zijn betiteld. Sluit een groot succes bij het publiek – dat uiteraard gepaard gaat met mediacampagnes, signeersessies etc. – een schrijfster bij voorbaat uit van de literaire canon? En als dat daadwerkelijk het geval is, is deze uitsluiting terecht?

Wanneer we uitgaan van een gedifferentieerd canonbegrip, d.w.z., de canon onderverdeeld in een ‘informele’ en een ‘kwalitatieve’ canon, is het antwoord op mijn voorlaatste vraag een duidelijk ‘nee’. Palmen is op praktisch en informeel gebied zeer zeker wél gecanoniseerd. Naast enkele Palmen-haters zijn de meeste lezers dol op haar werk, wat vooral blijkt uit de verkoopcijfers. Ook tijdens de boekenweek krijgt Palmen de onverdeelde aandacht in de vorm van reportages en interviews en op het boekenbal wordt ze vele malen vastgelegd. Deze canon hoeft echter niet noodzakelijk ‘hoge’ literatuur te bevatten; en dat is hier het knelpunt. De traditionele tweedeling in literatuur en lectuur wordt langzamerhand vervangen door een andere opdeling: enerzijds de meerderheid van de boeken, die een oplage van duizend à tweeduizend exemplaren zelden overschrijdt; anderzijds de succesboeken en succesauteurs die als merknaam gepromoot worden. Deze nieuwe indeling doorkruist het traditionele onderscheid tussen literatuur en lectuur.
Naast de informele canon bestaat er een canon die op basis van historisch-kritische argumentatie tot stand komt. De academici en recensenten die voor deze canon verantwoordelijk zijn, hebben er soms de schijn van tégen de massa te willen werken. Ze lijken het traditionele onderscheid tussen literatuur en lectuur in ere te willen houden en die door te trekken naar de nieuwe tweedeling die is ontstaan. Zo delen ze de populaire schrijvers vaak automatisch in onder lectuur en enkel de wat minder goed verkopende boeken komen in aanmerking voor de literatuur. De hang van de massa naar waargebeurde literatuur bestrijden zij door op te merken dat autobiografieën niet literair genoeg zijn, omdat er immers staat wat er staat en er zodoende weinig overblijft voor de fantasie. Connie Palmens werk is sinds I.M. in deze canon niet langer verzekerd van een plek. De aandacht die ze krijgt uit deze hoek is vaak negatief, wat haar positie in de canon niet versterkt.
Is deze uitsluiting terecht? Beschikken de romans van Palmen inderdaad over zo weinig literaire kwaliteit? Ik ben van mening dat de critici niet altijd met zuivere pen schrijven. Ten eerste twijfel ik aan de objectiviteit van critici ten opzichte van de vrouwelijke sekse. Het springt direct in het oog dat er toentertijd weinig vrouwelijke recensenten waren. Nog opvallender zijn de stereotype vooroordelen waarmee mannelijke critici realistische romans van de hand van vrouwen tegemoet treden. Als vrouw heb je met een semi-autobiografische roman bij voorbaat geen kans op succes in de ‘hogere’ kringen (in tegenstelling tot bijvoorbeeld Jan Siebelink, die toch eigenlijk veel meer autobiografisch schrijft dan Palmen, die zichzelf daarin bovendien steeds herhaalt). Natuurlijk verschijnt er veel rommel op de markt, maar desondanks moeten critici zich steeds weer met een schone lei van hun taak kwijten, vind ik. Daarbij komt de consensusvorming in de literatuurkritiek, die Kees van Rees, socioloog en taal- en literatuurwetenschapper, aan de orde heeft gesteld. Het eens zijn over de normatieve maatstaven waarmee men de literatuur gaat beoordelen (in dit geval: romans met autobiografische kenmerken geschreven door vrouwen moeten met veel achterdocht worden gelezen) heeft veel voordelen voor critici. Dit bevordert namelijk de consensus over een bepaald werk, wat ten gevolge heeft dat de literatuuropvatting van een criticus eerder als betrouwbaar erkend zal worden. Een dergelijk proces is goed zichtbaar bij de beoordeling van I.M., waar, zoals ik reeds heb vermeld, na de recensie van Goedkoop andere critici zich haastten om ook hun steentje bij te dragen en te laten merken dat zij eveneens niets moesten hebben van de hype Palmen.
Wanneer we naar het werk van Palmen kijken, is het waarschijnlijk waar dat I.M. één van haar mindere werken is. Ze vertelt in dit boek tot in – banale – details over haar relatie met de bekende Nederlander Ischa Meijer, wat bij de lezer sensatiezucht oproept. Daarnaast steekt deze roman lang niet zo goed in elkaar als haar andere boeken. Dit vind ik echter geen reden om De Wetten en De Vriendschap achteraf ook als autobiografisch geleuter te verklaren, en tevens vind ik dat het geen maatstaf voor Geheel de Uwe (2002) had moeten zijn. Je zou verwachten dat één slechte roman voor een gevestigd en geloofd schrijfster niet hoeft te betekenen dat haar gehele oeuvre met de grond gelijk gemaakt wordt. Uit de waardering van haar eerdere romans (ze is onderscheiden met verschillende literaire prijzen, o.a. European Novel of the year ’91 voor De Wetten en de AKO-literatuurprijs 1995 voor De Vriendschap) alsmede uit haar populariteit bij de alternatieve, populaire canon mag toch geconcludeerd worden dat haar werk een intrinsieke waarde heeft. Als het aan mij was die waarde te verwoorden zou ik juíst de herkenbaarheid naar voren brengen. Doordat Palmen niet verzinkt in psychologische kletspraat, maar de boel op een hoger niveau weet te tillen door onder andere haar filosofische kennis, geeft ze woorden aan dat wat leeft onder de mensen. En dat is óók nodig en dat is óók een kunst: iemand die zonder er doekjes om te winden verwoordt wat haar lezers bezighoudt en orde schept in de chaos-, of vice versa. Bovendien is het onjuist te suggereren dat haar werk geen literaire kanten heeft. De boeken van Palmens hand (met als eventuele uitzondering I.M.) bevatten veel diepgang, zijn samenhangend op een hoger niveau dan enkel het chronologische en beschikken over de literaire kwaliteit dat ze aanzetten tot nadenken, reflecteren en interpreteren.
Tot slot wil ik nog wat helderheid scheppen over de roem die Connie Palmen met voorbedachte rade zou hebben nagestreefd. Ze zegt daarover zelf in een interview: ‘Ik denk wel dat ik op de roem uit was. Je weet dat je met een boek beroemd kunt worden. Maar dat is niet de drijfveer. Dat is het schrijven zelf.’ Deze uitspraak lijkt me tekenend voor het vaak verkeerd geïnterpreteerde schrijverschap van Connie Palmen.

Terugkerend naar het centrale thema van dit betoog wil ik stellen dat Palmen inderdaad om onterechte redenen uit de ‘hogere’ canon wordt geschreven. Zowel haar populariteit bij het gros van het volk (en dus in de ‘informele’ canon) als het autobiografische gehalte van haar romans stuiten de critici tegen de borst, maar het blijkt dat de maatstaven die recensenten hanteren bij hun beoordeling lang niet altijd zuiver van aard zijn. Tot mijn opluchting is Palmens jongste roman, Lucifer (2007), vriendelijker ontvangen in de media (en voor het eerst zijn het vrouwen die de pen opnemen). Er is bij deze roman weinig opgemerkt over het boek an sich, maar des te meer over het thema en de functie. Als sleutelroman heeft Lucifer veel ophef veroorzaakt omtrent de grenzen tussen feit en fictie. Ik heb goede hoop dat men inziet dat een boek dat zoveel commotie heeft veroorzaakt en de toon heeft gezet voor een flinke discussie niet enkel populair is vanwege de persóónlijkheid Connie Palmen.

[lapzwans]

De gigantische foto's van haar vreselijke hoofd op de achterflap schrikken me nogal af.

[de uitvreter]

lapzwans schreef:

De gigantische foto's van haar vreselijke hoofd op de achterflap schrikken me nogal af.

Maar dat is tegenwoordig hip, en daarin is Connie Palmen lang niet de enige...

[offtopic] Even een losse tip: veel universiteiten werken met een plagiaatmachine die ook websites doorzoekt naar overeenkomende teksten. Misschien is het niet zo handig om je essay hier te posten als 'ie nog niet beoordeeld is. Jij kan dat zelf beter behoordelen dan ik natuurlijk

Ontopic gesproken heb ik te weinig van haar werk gelezen om er een goede mening over te kunnen geven.

[lapzwans]

Eigenlijk houd ik uberhaupt niet van auteursfoto's op achterflappen.
Maar het hoofd van Connie Palmen vind ik gewoon onprettig en een beetje eng en daardoor weerhoudt die foto me er telkens weer van om een boek van haar te lezen. Natuurlijk is dat een stomme reden.
Of ze vaak ten onrechte wordt afgekraakt kan ik niet echt beoordelen, daarvoor heb ik te weinig van haar boeken gelezen. Eigenlijk heb ik alleen Lucifer gelezen, omdat het een verplicht boek was bij een vak wat ik volgde. En ik moet zeggen dat het meeviel

[SiemdeCyper]

Enquist ligt inderdaad ook behoorlijk onder vuur, ik begrijp daar niets van. Ik vind het zo'n goede schrijfster. Met zoveel diepgang en zo'n mooie stijl van schrijven. Terwijl sommige dingen worden opgehemeld waar ik van denk, tja.