De lezer als schrijver

Discussietopic! In de bus had ik een grappige gedachte en wilde deze graag met mijn literaire vriendjes delen. Ik weet niet of ik een stelling ga poneren, maar ik hoop in ieder geval op reacties en gedachten.

In de bus dacht ik dat het grappig zou zijn om als afstudeeronderzoek een literaire tekst van mezelf te analyseren en interpreteren. Naast de vragen of ik hier zin in heb en of de universiteit het goed zou keuren, bracht het me op een interessante gedachte.

Wanneer ik een analyse van een boek probeer te maken, heb ik soms zinnen of woorden die tegenwerken. Ik probeer een bepaald idee uit een tekst de destilleren, bijvoorbeeld uit de symboliek die om een bepaalde kleur lijkt te hangen, maar in een sleutelscene die ik niet kan negeren, komt deze kleur terug en wordt er niets speciaals mee gedaan. Omdat het niet 'past', zal ik verplicht zijn deze scene over te slaan (mits ik mijn eigen lezing wil problematiseren, maar dat is een ander verhaal). Dit gegeven zou mijn analyse sterk laten inboeten aan geldigheid (ik laat dan immers een belangrijk stuk van de tekst weg om je verhaal 'kloppend' te maken).

Wanneer ik echter een tekst van mezelf analyseer, heb ik het recht om op een later tijdstip die sleutelscene zo te herschrijven, dat hij aansluit bij mijn analyse. Erg flauw, maar het is een mogelijkheid. Het is immers een tekst die gerechtelijk gezien van mij is.

Tot zover hebben we geen probleem. Nu moet ik er wat oude literatuurtheorie tegenaan gooien om de volgende stap te kunnen maken.

Roland Barthes maakte een onderscheid tussen leesbare teksten en schrijfbare teksten (ik heb de Franse termen niet bij de hand). Een voorbeeld van een leesbare tekst is bijvoorbeeld de handleiding van je wekkerradio, of een studieboek, en een schrijfbare tekst is bijvoorbeeld een gedicht of een roman.
Het verschil is dat een schrijfbare tekst een actievere houding van de lezer uitlokt/vergt. De betekenis van de tekst zit niet meer in de tekst zelf, maar wordt pas geproduceerd (let op; betekenis is niet ergens te vinden, ze wordt geproduceerd) als iemand de tekst leest. Het is dus een wisselwerking tussen de tekst en de lezer en omdat de lezer ook een 'input' levert, kun je zeggen dat hij de tekst 'herschrijft', naar aanleiding van zijn/haar verleden, literaire kennis, achtergrond, enz. (Ik weet overigens niet hoe strikt Barthes het onderscheid tussen leesbare en schrijfbare teksten stelt, maar ik zou zeggen dat iedere leesbare tekst ook schrijfbaar is.)

Een implicatie van deze gedachte is dat de schrijver, die door veel mensen gezien wordt als diegene die mag uitmaken wat het boek 'eigenlijk' betekent, van zijn troon gestoten wordt. De schrijver kan nog altijd een lezing van zijn boek geven, waarschijnlijk een goede, omdat hij goed ingelezen is, maar zijn lezing is niet fundamenteel meer waard dan die van een ander. Dit staat overigens ook wel, in Franse zwierigheid, bekend als 'de dood van de auteur'.

Een praktijkvoorbeeld. Ik heb vaak dat ik een boek voor de lol lees, dus niet om er een analyse van te maken, en dat ik een zin tegenkom die ik gewoon niet mooi vindt. Vaak ga ik dan een regel of twee terug en lees ik de zin opnieuw, maar dan op mijn eigen manier. Bijvoorbeeld door een woord te vervangen of de volgorde.

Wat nu als ik een analyse van andermanstekst wil maken en tegen een sleutelscene aanloop waarvan de kleur niet klopt, om terug te grijpen op mijn oude voorbeeld. Hoeveel vrijheid mag ik mezelf geven om deze tekst te 'herschrijven'? Mag ik het alleen in termen van Barthes doen, waardoor de letters zelf nog altijd mijn basis zijn, of kan ik in de richting van het hedonisme van Stanley Fish gaan, die stelde dat elke tekst alles kan betekenen, omdat het voluit uit de lezer komt?

Voor het gemak nemen stel ik drie opties. Er zijn er meer, natuurlijk, maar we moeten wat voorbewandelde paden hebben:

-De kant van Barthes kiezen lijkt een veilige optie, maar dat valt ook goed tegen. Woorden zijn glibberen en staan niet op zich. Ieder woord heeft voor ieder mensen andere connotaties (rand/bijbetekenissen die ook opgeroepen worden) en op die manier blijft er zelfs voor de tekstvaste lezer erg veel ruimte om te 'schrijven' in de tekst van een ander.

-Ik kan ook gewaagder bezig zijn. Ik kan verklaren dat een bepaalde passage ironisch te lezen is, of dat bepaalde woorden een drukfout zijn, enz. Ik kan zaken die in de tekst niet vermeld worden invullen hoe ik wil. Nergens wordt in Faust van Goethe gezegd dat Faust een blanke man is, dus als ik hem wil lezen als een neger, dan staat mij dat vrij, toch?

-De kant van Fish, volledige vrijheid van de lezer, lijkt me erg moeilijk. Je kunt niet hardmaken dat Die Verwandlung van Kafka voornamelijk over koelkasten gaat. Maar als je genoeg letters wegstreept, of alleen de eerste letters van zinnen leest, of wat dan ook, zul je vast wel via een vertaling en een omweg IETS over koelkasten tegenkomen. Wat voor implicaties heeft dit? Een totaal faillier van de schrijver of van de literatuur, of eindelijk een persoonlijke waardering van teksten?

Waar houdt mijn vrijheid om in andermans tekst te werken op, als we niet nadenken over het juridische vraagstuk erachter? In hoeverre kunnen en mogen we teksten 'herschrijven'?

LUH-3417

[kebkebe]

Wat een interessante gedachte

Ik denk dat de lezer het recht heeft om de tekst zelfstandig te interpreteren. Woorden roepen associaties op, dat is het leuke van lezen. Met die woorden en associaties vorm je een beeld, een verhaal. Bij iedereen kunnen woorden andere betekenissen oproepen. Zo denk ik bij ‘gezellig’ vooral aan iets geforceerds of aan dikke mensen. Elke interpretatie van de tekst is juist. De schrijver kan niet zeggen dat mensen zijn tekst verkeerd interpreteren, dan had hij het duidelijker moeten schrijven. In die zin in de schrijver ondergeschikt aan de lezer. Je voorbeeld over Goethe: je mag Faust inderdaad als neger beschouwen.

Om stukken tekst over te slaan of (veel) woorden te schrappen vind ik wel iets anders. Dan ga je aan de bedoeling van de schrijver twijfelen, of in elk geval het verhaal of de boodschap veranderen. Ik ga ervan uit dat een schrijver over elk woord, elke zin en elke verhaallijn heeft nagedacht. Alles moet een bepaald beeld scheppen. Als je aan de letterlijke tekst veel verandert, verandert ook het beeld. Dan interpreteer je het verhaal anders en dat was niet de bedoeling van de schrijver. Het mag natuurlijk wel, maar dan heb je het boek niet begrepen zoals het bedoeld was. (is op zich niet erg, ik doe het vaak genoeg denk ik, maar om een boek echt te analyseren lijkt het afbreuk aan de schrijvers’ bedoelingen)

Ik weet niet bij welke optie je dit zou willen plaatsen, ik denk de tweede? Dit is de eerste keer dat ik hierover nadenk trouwens, mijn mening staat zeker niet vast en ik sta open voor andere opvattingen.

[Zut Alors!]

Zolang je het voor jezelf houdt, mag je in mijn ogen zoveel doen met de tekst als je zelf wilt. Als jij Faust wilt zien als neger, mag dat. Jij hebt de informatie niet, dus vul je die in met je eigen fantasie. Maar sluit dat dan niet eerder aan op de visie van Barthes?

Of bedoel jij dat je Faust opzettelijk neer zult zetten als neger, gewoon 'omdat het er niet staat'? In die vorm vind ik het namelijk een beetje miereneukerij. Dit geld nog meer voor de visie van Fish. Maarja, zolang je het voor jezelf houdt, en jij wordt er vrolijk van, moet je het vooral doen.

Ik weet zelf niet goed wat ik als verschil tussen de eerste en de tweede visie wil maken, misschien van daar ook dat het daarom lastig wordt. Maar het zijn slechts handreikingen, en verder niets.

Ik denk dat Kebkebe een mening heeft die de meeste mensen hebben. Je mag interpreteren zoveel je wilt, maar zodra je echt met een pen gaat krassen, ben je vreemd bezig.

Hiermee verder: als ik in een boek van iemand anders ga krassen en schrijven en het daarna ga lezen, is het dan nog steeds het boek van de schrijver, of hebben we te maken met een nieuwe tekst? Als we deze niet meer kunnen zien als het boek van de schrijver (als de statische tekst zoals de schrijver hem afleverder), moeten we wel te maken hebben met een nieuwe tekst. Geschreven door mij, als we plagiaat even onder tafel schuiven.

Maar hoe zit het met een vertaling? Als Pietje Pietpiet een verhaal van Kafka vertaald, dan is hij feitelijk bezig met herschrijven. Duits en Nederlands zijn niet één-op-één te vertaling en Pietje bepaalt of hij kiest voor 'beangstigend' of 'eng'. In een wereld waar de betekenis van een zin kan afhangen van een komma (denk maar aan de 'Hoofdletters'-topic van pas) zijn dat keuzes die effect hebben. Waarom spreken we in dat geval nog wel van Kafka's 'Het proces' en niet van Pietjes 'Het proces, gebaseerd op een roman van Kafka'?

LUH-3417

[Zut Alors!]

De vertaling komt niet direct van Pietjepiet in de handel (net als overigens een boek ook niet direct na de schrijver zijn laatste punt zet gepubliceerd wordt. Het verhaal en de interpretatie ervan voor de meeste lezers zijn dus zo goed als hetzelfde, anders wordt het niet gepubliceerd zijnde Kafka's (vertaalde) boek. De boodschap die word overgebracht is nog steeds hetzelfde, en het is die van Kafka, en niet van Pietjepiet.

[Astuanax]

Ik vind dat je teksten mag herschrijven hoe je wilt.
Ik heb het vaak dat ik als ik een boek voor de tweede keer lees plots vanalle nieuwe dingen ontdek die ik de vorige keer overgeslagen had of gewoon vervormd had

bv.(ik zal harry potter nemen, dat heeft toch bijna iedereen gelezen) Ik dacht dat Lupos eigenlijk een lelijke kleine dwezrg was en dat harry wit haar had. (tot ik de film zag )

M.a.w. mensen mogen van mij in Literatuur en Kunst zien wat ze willen, ze moeten hun mening niet opgedrongen of op een dienstblad aangediend krijgen. punt

[Halogeen]

Astuanax schreef op 25-11-2004 @ 20:19 :
M.a.w. mensen mogen van mij in Literatuur en Kunst zien wat ze willen, ze moeten hun mening niet opgedrongen of op een dienstblad aangediend krijgen. punt

Nou, van dat laatste weet ik het zonet nog niet. Dat expliciet opgedrongene kan ook wel weer zijn charmes hebben. Ik denk bijvoorbeeld alleen al aan van die belerende moraalridders hihi. Ook in andere kunstwerken echter is het mogelijk dat de maker juíst één soort specifieke gedachte aan zijn publiek wil overbrengen, zonder vrijheid van interpretatie.

Ik vind jouw idee LUH wel grappig. Eerlijk gezegd was ik zelf al bezig om een verhaal te schrijven in die gedachtengang. Dan bekijk je het wel van de andere kant, maargoed. Dus ik was aangenaam verrast dat jij dezelfde ideeen had =). Ikzelf kwam op mijn idee door het boek van Cees Nooteboom: Rituelen. Het lijkt me wel lastig om het goed uit te werken (zodat het ook nog ergens op slaat).
Zijn wij mensen niet als een zwarte doos, geprikkeld van buitenaf, zonder dat wij de mogelijkheid hebben om als het ware actief naar buiten (of naar binnen) te kijken? Het is altijd leuk om daar mee te spelen. Ik ben benieuwd wat je er mee gaat doen.

OH ja, en vertalingen zijn evil. Als het kan lees ik boeken in de taal waarin ze geschreven zijn en anders in een taal die er dicht bij ligt.

Zo bedenk je nog eens wat in de bus

Misschien ben ik nog niet echt een lezer / schrijver: ik lees namelijk altijd gewoon wat er staat. Bovendien heb ik nooit het idee dat die-en-die zin beter kan, ofzo. Sterker nog, meestal denk ik: waarom heb ik dat niet bedacht?

Misschien moet ik meer lezen, misschien ben ik niet slim genoeg, ik weet het niet. Feit is wel dat ik van bovenstaand probleem geen last heb. En dat is misschien wel het makkelijkste ook, als lezer

Zotje, je zegt dat de boodschap dezelfde is, maar ik stelde eerder dat een 'boodschap' in een boek pas bestaat als er ook een lezer is die deze boodschap toe kan kennen aan het boek. In schema is het vertaalgebeuren dus zo:

[[Tekst van Kafka] + [Lezende Pietje]] = Boodschap.

Daarna:

[Boodschap die Pietje uit Kafka haalde en waarmee in het achterhoofd hij vertaalde] + [Nieuwe lezer uit ander taalgebied] = Andere boodschap?

De boodschap is dus wel zeker beinvloed. Ik zeg niet dat het compleet anders is, maar vast staat dat het niet compleet, excact precies dezelfde is. Enerzijds omdat we niet met Kafka's tekst werken, maar met Pietjes Kafka's tekst en anderzijds omdat we de variabele lezer hebben. Wat niet wegneemt dat een uitgever Pietje aan de mouw zou trekken als hij er inderdaad een rommeltje van maak en van Gregor Samsa opeens een ballerina bouwt, ofzo.

Halogeen, Ik ken het boek van Nooteboom niet, maar zulke boeken, die 'nergens op slaan' of lijken te slaan zijn inderdaad leuk. Ze vergen een hoop activiteit van de lezer wanneer deze toch nog een eenduidige betekenis toe wil kennen. Als je deze vormen van 'overbetekenis' leuk vindt, moet je eens kijken naar Pynchon, Reed, Doctorow en andere jaren zestig laat-modernistische/postmoderne schrijvers. Daarin speelt dat vaak een rol. 'The Crying Of Lot 49' van Pynchon is in ieder geval exemplarisch.

Krummeltje, ik denk dat je ook wel een lezer schrijven bent. Om het voorbeeld van Astuanax aan te halen; je zal heus wel een keer een verfilming van een boek gezien die je tegenviel, omdat je bepaalde scenes, omgevingen, uitspraken of karakters heel anders voorgesteld had. Nu is dit enerzijds natuurlijk een probleem dat aan de vertaling van tekst naar film ligt, maar anderzijds is het ook basaler. De kleur haar van iemand die in het boek bijvoorbeeld niet genoemd wordt, vul je zelf in. En omdat alles een betekenis heeft of krijgt toegeschreven (Hermans: er valt geen mus van het dak of het betekend iets) is het ook betekenisvol dat jij die kleur haar koos. ook al word je je daar pas van bewust zodra je de film ziet, die weer een door iemand anders toegekende betekenis aan dezelfde tekst is.

LUH-3417